Przystępując do pracy nad habilitacją, naukowiec staje przed problemem wyboru tematyki i konsultanta. Podjęta przez niego tematyka powinna charakteryzować się wspomnianą już wcześniej oryginalnością oraz wnosić znaczny wkład w rozwój określonej dyscypliny naukowej. Powinna zatem zapewnić osiągnięcie poznawcze, np. w postaci poznania nieznanych faktów, procesów i zjawisk naukowych. Podkreśla się też, że celem pracy habilitanta powinno być opracowanie nowych pojęć bądź ich układów, modeli, systemów i wzorów opartych na odzwierciedleniu rzeczywistości.

Zasięg tematu powinien być odpowiednio rozległy. Aby taki temat sprecyzować, konieczna jest bardzo dobra znajomość dyscypliny naukowej, w której kandydat na habilitanta zamierza przeprowadzić postępowanie habilitacyjne i przedstawić swoje osiągnięcie naukowe. Duże rozeznanie w podejmowanej problematyce pozwala na wskazanie luk poznawczych i opracowanie pomysłu na ich wypełnienie. Należy swoją wiedzę nie tylko uporządkować, ale i poszerzyć z zadbaniem w szczególności o literaturę obcojęzyczną oraz o studia literatury źródłowej (klasycznej).

Po sprecyzowaniu tematu zamierzonego osiągnięcia naukowego należy znaleźć w środowisku naukowym życzliwe osoby, o odpowiednim przygotowaniu merytorycznym, do wymiany poglądów na temat podejmowanego przedsięwzięcia. Choć osiągnięcie stanowiące podstawę habilitacji jest dziełem lub cyklem publikacji napisanych w pełni samodzielnie (bez udziału promotora, w odróżnieniu od rozprawy doktorskiej), to tradycyjnie habilitant często posiada opiekuna, a nawet zespół pracowników zakładu, katedry, instytucji, pomagających mu w rozwoju naukowym i promujących go w środowisku naukowym.

Po sprecyzowaniu tematyki oraz wyborze konsultanta habilitant może przystąpić do pracy nad dziełem (monografią) lub cyklem artykułów. Osiągnięcie naukowe to powstałe po uzyskaniu stopnia doktora dzieło albo jednotematyczny cykl publikacji, napisane lub zestawione w pełni samodzielnie (bez udziału promotora, jak ma to miejsce w przypadku rozprawy doktorskiej). Osiągnięcie naukowe może stanowić część pracy zbiorowej, jeżeli opracowanie wydzielonego zagadnienia jest indywidualnym wkładem osoby ubiegającej się o nadanie stopnia naukowego doktora habilitowanego, odpowiadającym wymaganiu określo­nemu w rozporządzeniu.

Przedstawiane osiągnięcie naukowe musi zawierać sformułowanie, analizę i rozwiązanie nowego problemu naukowego bądź też rozwiązanie problemu już znanego, lecz dotychczas nierozstrzygniętego, ważnego dla rozwoju danej dyscypliny. Problem ten powinien zostać opracowany metodami badawczymi zapewniającymi wysoką jakość oraz wiarygodność uzyskanych wyników. Za podstawowy walor osiągnięcia przedstawianego jako podstawa habilitacji, niezależnie od jego postaci zewnętrznej – opracowanie zwarte czy też monotematyczny zbiór publikacji – uważa się oryginalność naukową, potwierdzającą autorytet autora jako wysokiej klasy specjalisty w reprezentowanej przez niego dyscyplinie.